KULTURA I UMJETNOST OLIMPIJE
Kao u Olimpiji – sloboda i jednakost uslovili su opšti razvoj
Kao po onoj Negoševoj: da je tiranstvu stati nogom zavrat najveće ljudsko dostignuće – govori i to da sve u Grčkoj doživljava preobražaj od zbacivanja tiranije 514. p.n.ere, kao preduslov za uvođenje demokratije kao sinonim slobode i jednakosti, ali i kao podsticaj ere opšteg progresa. Tačnije, to zlatno doba je otpočelo u vrijeme izgradnje Zevsovog hrama u Olimpiji, koja je trajala od 468. do 456. god. p.n.ere, posle koje počinje i Periklova vladavina Atinom.
Tada je u kulturi Velike Grčke nastalo i prisno prožimanje sporta i umjetnosti. O tome govore brojne skulpture atleta i motivi sa grnčarije. Atletske igre koje su se održavale u u Olimpiji i u svojoj arhajskoj prošlosti imale su sve osobine profesionalizma. Grci su se time dičili pred ondašnjim narodima govoreći “da su zakoni po kojima se sudi za vrijeme olimpijskih igara najpravedniji i najbolji u cijelom svijetu”, što je svakako uticalo na stvaranje klime za pravedno društvo i uspostavljanje demokratije. Nisu prekidane ni kada su svi Grčki polisi pokoreni od strane Rima. Atinski sofista Irod Atik bio je u Rimu miljenik a imao je u Olimpiji, zapadno, u neposrednoj blizini legendarnog stadiona eksedru sofistei mecene, u kojoj su se vodile naučne i filozofske rasprave.
Ipak, civilizacijski Rim, bez svoje autentične kulture, preuzeo je u sportu samo grčko takmičenje dvokolicama, ali su inspirisani ovim takmičenjima stvorili varvarski okrutne gladijatorske borbe, kao “šou biznis” svog vremena. Olimpijske igre ukinuo je u hrišćanskom Rimu car Teodosije I Veliki, pred kraj svoga života, 393. godine kao ostatku paganskog rituala, a obnovio ih je posle 1500 godina Pjer de Kuberten 1893. Prve moderne Olimpijske igre održane su u Atini 1896. Prekidane su za vrijeme prvog i drugog sv. rata (1916., 1940. i 1944).
Danas su Olimpijske igre internacionalno sportsko takmičenje koje okuplja gotovo sve države svijeta. Postale su dio tradicije čitavog čovječanstva sa mnogim drugim atributima koje je ova kultura iznjedrila.
Rodonačelnici evropske kulture i sportskog duha
Grčke države se po školama izučavaju najviše po ratovima, jer su u prošlosti stajale na braniku Evrope od Azijske invazije. Zato, mnoge stranice istorije ispisane prošlošću drevne Grčke zauzimaju doktrine ratovanja i ako ta herojska vremena nose u sebi i mnoge druge važne sadržaje duhovnog i materijalnog razvoja i postojanja. Tako je i slavna sportska kultura imala svoj razvoj i bila dio svakidašnjeg života kao čestica zdravog duha koja je nudila prirodan i zdrav način života, ali i budila mladalački polet i viteške nade u bolja samoostvarenja lišena svake profanosti kolotečina života, pa se povodom susreta sa Olimpijskim igrama u Londonu, radi cjelovitijeg utiska, trebamo priśetiti njenih početaka i duha vremena u kome su nastale, jer je tada u opštoj duhovnoj svežini započinjalo i rađanje jedne nove epohe, odnosno, kulture koja je iskristalisala univerzalne vrijednosti i tekovine života, i izgradila temelje zapadne civilizacije kao neprolazne vrijednosti čovječanstva, razumljive i prihvatljive svima. Olimpiji u tome pripada posebno mjesto jer je pokrenula mnogo šta, pa i umjetnost toga vremena, kroz koju se i danas može najbolje sagledati duh olimpizma, njegove vrijednosti i veličina. Ona je bila i njen najbolji promoter. Danas to čine mediji.
Zapravo, rađanje te zapade kulture započelo je u predjelima Južnog Balkana, na granici između dva svijeta: uvijek tajanstvene, u mudrosti drevne i bogate Azije i varvarski zaostale, ali, pune slobodarskog poleta, duhom mlade Evrope. U dodiru te dvije krajnosi rodila se nova, oplemenjena stvaralačka misao koja je izgradila monumentalni duhovni plato na kome će se razviti novi svijet, čitava zapadna kultura, umjetnost i organizacija društva.
Najveći antički duhovni centri bili su promoteri sporta i umjetnosti
Njeni prvi centri bila su svetilišta u Delfima, Egini i Olimpiji, a kasnije i u Atini, kojoj najviše duguju svoj procvat. I kao što je Partenon najbolje govorio o usponu ove kulture, tako i o njinom značaju i sveukupnoj uzajamnoj kulturološkoj vezi najbolje govore djela umjetnosti, kao vanvremenski spomenici ostvarenosti jedne izuzetno bogate tradicije. Zato, da bi potpunije shvatili Olimpiju i duh vremena u kome je stvarana, treba se osvrnuti i na glavne karakteristike ovih svetilišta, odnosno duhovnih centara antičke grčke jer su u svojoj međusobnoj vezi iznjedrili i osmislili čitav jedan novi univerzum čija visoka i vrijedna ostvarenja i danas prožimaju svijet.
Delfi su u Fokidi na padinama Parnasa, sjeverno od mističnog Korinta, i u njemu se nalazilo najčuvenije svetilište Apolona okruženo sa riznicama mnogih grčkih polisa. Najveći ugled je imalo u razdoblju od VI do IV v. p. n. ere. Po vjerovanju Grka tu se nalazilo središte svijeta, a to središte je obilježavao Omfalos u Apolonovom hramu. Ali, postojao je i jedan drugi, iz vremena kada su Delfi bili posvećeni Gei (Geji).
Vajar Arhermos sa Hiosa (VI vijek p. n. e.) sa krilatom Nikom-Pobjedom nagovijestio novi početak i ekspanziju grčke kulture. U Delfima su zabilježeni i prvi prelazi iz arhajske ukrućenosti i šablona u životnija izražavanja, pa i idealizaciju. Čovjek se našao u središtu kat’ anthropon i kat’ exohen (prema čovjeku i osobito), kao mjera svega, pa su i umjetnici pohrlili na atletska takmičenja da traže idealan odraz ljudskih proporcija i božanstvenu iskru u duhu i liku. Čovjek je poprimao idealne osobine božanstava a božanstva ljudske. Stadioni za vježbanje i takmičenja postali su i svojevrsne likovne akademije na otvorenom prostoru. Pored fizičke građe modela atletska vježbanja i takmičenja pružala su i upečatljive trenutke kontrasta u rivalstvu i uzajamnim suprotnostima psihičkih tenzija i fizičkog stanja atletskih takmičara, što je zasigurno umnogome pomogalo umjetnicima da jasnije iskristališu kinesis (kretanje i promjena) i uobliče važne trenutke događaja. Individualizovan fizički pokret je počeo izražavati i psihološki izraz. U umjetnosti su po prvi put iskazane istorijski realne scene mitološke simbolike sa životno jasnim individualno snažno uobličenim psihološkim vezama svih aktera u jednoj kompoziciji. Izražajna, čvrsta, životna realnost držala je sve na okupu. U realnosti savršenih propocionalnosti tražio se estetski jasno izdefinisan trenutak kao čin idealnog stanja, bilo da je riječ o jednoj skulpturi ili grupnoj kompoziciji. Kao raskid sa arhajskom prošlošću i veza sa Orijentom po prvi put je potpuno savladana složenost kontraposta u svoj svojoj veličini. Atlete su za to bili najzahvalniji i kao modeli i kao akteri događaja. Krunu idealizacije realizma koja je zračila otmenom uzvišenošću činila su djela Fidije na Partenonu. Prve idealizacije u slikarstvu uradio je Polignot sa Tasosa čija su djela uticala i na vajarstvo toga doba (kao što je u dramaturgiji snažan uticaj odigrao Eshil, ili Pindar u poeziji). Oni su bili glavni vjesnici nastupajuće zlatne ere. Po njegovim slikama Pisijanktov trem u Atini kasnije će dobiti naziv „šareni trem“ („stoa poikile“), od čega potiče termin stoicizam, jer je u njemu Zenon održavao simpozijume. Pored njega radili su i znameniti slikari: Pauson, koji je bio poznat po tome što je karikirao likove i Dionisije koji je bio tipični realista. U Atinu oko 430. g.pr.n. ere dolazi i slikar Zeuksid iz Herakleje koga je Aristotel smatrao savršenijim od Polignota.
Brzi razvoj podrazumijevao je raskid sa prošlošću koja je imala mnoge osobitosti Orijenta kojih primjetno ima i kasnije u nekim arhitektonskim zdanjima, poput Periklovog odeona (odeiona). A kao slikovit primjer promjena u razvoju opšte grčke kulture treba pomenuti i važna svetilišta na Egini. Ona je ostrvo između Atike i Peloponeza. U njoj se nalazio i Afajin hram, jedno od najstarijih svetilišta Grčke. Ona se smatra najstarijim antropomorfnim božanstvom čiji se kult poštovao još u paleolitu. Razvojem kulture vremenom su njeni hramovi postali rijetkost. Zna se da je sličan postojao i na Akropolju, ali su od njega izgubljeni svi tragovi. On je interesantan po tome što pokazuje jasnu vezu sa kritskom kulturom. Rađen je u dorskom stilu koji vodi porijeklo iz Egipta XVI vijeka pr. n. ere, odnosno Tebe iz vremena Hatšepsut. Afaja je grčko ime za glavnu boginju Krita Diktinu, koja se kasnije poistovjetila sa grčkom Artemidom i Velikom Majkom (Magna Mater Deorum). Njen kult se poštovao u Maloj Aziji i Egiptu, a na Kritu je ostala kao zaštitnica ribara. Preko kritsko-mikenske kulture prešla je u Grčku, zatim u Rim, da bi se u hrišćanstvu neki njeni atributi inkomporirali u liku Bogorodice.
U Egini je postojala vajarska škola sa mnogim proslavljenim vajarima, nama malo poznatim. Znamo za neka njina imena: Smilis, Teopropos, Onatas, Kalon i Glaukijas. Mada su nam nepoznata njihova djela pretpostavlja se da su najviše radili statue pobjednika sa takmičenja, što su radili i umjetnici iz raznih dijelova Velike Grčke, među kojima se izdvaja livac Klearhos i vajar Pitagora čija je skulptura „Heniohos“ (Kočijaš) bila postavljena u Delfima. Pitagora iz Regiona je u svojim djelima spajao osobitosti Mirona i Polikleta, a po izraženom psihološkom senzibilitetu svojih skulptura upoređivali su ga i sa Fidijom.
Čuvena Maratonska ravnica, udaljena od Atine oko 40 km je u sportskom svijetu poznata po Filipidu, koji se posle pretrčanih 42,192 km, da bi saopštio atinjanima radosnu vijest, od iscrpljenosti srušio mrtav. Simbolično se u njegovu slavu održavaju Maratonske trke kao jedne od najtežih atletskih disciplina. A zbog Miltijadove veličanstvene pobjede na Maratonu (12. septembra 490. p. n.e.) u Egini je kao priznanje Atinjanima za veliko požrtvovanje u borbi protiv Darija podignut hram zahvalnosti boginji Atini, odnosno Atinjanima, koji su Grčku i Evropu spasili od Persijske invazije. Djelovi ostataka ovog hrama nalaze se u Minhenskoj gliptoteci. Interesantan je kao ilustracija dobrog primera ekspanzivnog razvoja Grčke kulture, jer se smatra prekretnicom u oslobađanju od stroge arhajske ukočenosi i simetričnosti u kompozicijama na frontalitetima. Hram se radio i dorađivao dugih dvadesetak godina i njegovi kompozicijski reljefi najbolje pokazuje nastale promjene u razvojnom toku plastike, kvaliteta idejnih rešenja i duhovnih promjena koje je sa sobom nosila sloboda ideala. Na figurama tog hrama je vidno podržavanje „egineta“ sa arhajskim izgledom i orijentalnim odlikama plastike. Hram je sagrađen od krečnjaka porosa i predstavlja sintezu zrelog dorskog stila sa jonskom plastikom.
Uticaji razvoja
Ipak, najviše su atletska takmičenjima u Olimpiji podražavala mladalački i svjež duh Velikog Grčkog svijeta u stalnom nagovještaju buđenja pravednijeg društva. Taj VIII vijek p. n. ere naziva se arhajsko doba, a započet je dolaskom Doraca na Peloponez u XI vijeku. Međutim sav taj period bez obzira na svoju starost i danas zrači mladalačkom svježinom, idealima, pregnućem i najvećim vrijednostima života. Sloboda je u svakom pogledu postala simbol najvećeg ličnog i drušvenog samostvarenja. Tada su jednakost, humanost i etika po prvi put dočekale slavu. Na tome se umnogome duguje i Atini.
Olimpijske igre pratili su brojni likovni stvaraoci i zahvaljujući njima ovjekovječena su djela koja veličaju značaj i slavu ovih plemenitih nadmetanja. Po njinim veličanstvenim ostvarenjima nam je danas poznat duh u vremena u kome su nastale, iako su imena slavom ovjenčanih atletičara izblijeđela. Demokratskoj Atini u tome pripada posebno mjesto jer je svojom akumulirala kreativnu energiju iz čitavog grčkog svijeta, postajući time u helenskom svijetu najvažniji kreator svih budućih dešavanja. Tada su, kao nikad prije, rađane plejade ličnosti iz svijeta filozofije, umjetnosti, kao i državnika i vojskovođa koji su ostavili čovječanstvu do današnjih dana univerzalne primjere ljudske genijalnosti. Uz olimpijska takmičenja uslijedila je demokratija čije je prve temelje ustanovio Solon (VII vijek p. n. ere) koji je kao zakonodavac ukinuo oligarhiju i uspostavio „staru demokratiju“. Sličan događaj se odigrao i 508. g. pr. n. ere kada su posle obaranja vlasti Pisistratida i njinog progonstva od Agarista donešene Kleistenove ustavne reforme kao stvarni uslov za uvođenje demokratije. Atinjani su prvi srušili tiraniju 514. pr. n. ere, koja je kao način vladanja preuzeta sa Orijenta.
Kratki URL: https://zrcalo.me/?p=2013
Objavio