Devastiranje crnogorskih manastira: Ostrog i Dobrilovina

Piše: arh. Miodrag Miško Bajković

Predmet »Obnova i zaštita arhitektonskog našljeđa« predavâ mi je prof.dr Peter Fister. Jedne prilike 1984. godine, profesor Fister je pred nama, studentima četvrte godine Arhitektonskog fakulteta u Ljubljani, izgovorio:

»Za mene je u Jugoslaviji najkvalitetnije i najvrjednije arhitektonsko našljeđe – tradicionalna makedonska kuća i tradicionalna crnogorska kuća u basenu Skadarskog jezera. Kad sam viđeo što su Crnogorci poslije zemljotresa učinjeli od svojijeh sela i seoskijeh kuća – Crnogorci za mene više ne postoje« (kraj citata).                                                                                                     

Nije mi ovo bilo baš premilo čut, ali sam i kâ student znavâ da čoek ima 100 pravica.

Tadijer je u pitanju bila tradicionalna, narodna, anonimna ili, kako je u užim stručnim krugovima sve popularnije reć – vernakularna arhitektura.^[1]

Tradicionalne kuće jesu izuzetno važan dio baštine svakojega naroda – a, ovđe naprijed je riječ – o našim manastirima, odnosno – o devastiranim i degradiranim zakonom zaštićenim dobrima crnogorske kulture!

I još o ponečemu!

Za ovu priliku sam odabrâ 5 manastira: Dobrilovina, Ostrog, Ždreba(o)nik, Starčevo i Beška – pet karakterističnih primjera devastacije i degradacije blaga naše kulture! Takođe, u ništa manjoj mjeri s bande Srpske pravoslavne crkve, najvišijem dijelom u potonjih četvrt vijeka, nanijeta je šteta još čitavom nizu manastire. Na primjeri: Orahovo, Ćelija Piperska, Sveti Arhanđel Mihailo na Prevlaci kod Tivta, i tako dalje!

Međutim, ovoj se značajnoj temi posvećuje malo pažnje kako u crnogorskim medijima tako i u komori arhitekata. Koji je razlog da je – ali ovakav slijed koraka ide na opštu štetu!

Manastir Ostrog

Manastirski kompleks Ostrog čine dva manastira – Gornji i Donji, sazidana u različitim istorijskim epohama.

Gornji manastir, smješten u praistorijskoj okapini sa potvrđenim palelolitskim nalazom, sastoji se iz dva hrama: starijeg (pećinske crkve Vavedenja Presvete Bogorodice – u donjem manastirskom nivou), po svemu sudeći, podignutog još prije dolaska Vasilija Jovanovića (Sveti Vasilije Ostroški), kojeg on obnovi 1665. godine, i centralnog hrama Vozdviženja Časnog Krsta. 

Buduća istraživanja tek treba da potvrde da li ta pećinska crkva iz 1665. godine (jedna od postojeće dvije (donja)), danas uopšte postoji u izvornom obliku/izgledu.

Donji manastir posvjećen Svetoj Trojici, izgrađen na zaravni na kojoj je nekad bila seoska crkva, podigâ je 1824. godine, tadašnji arhimandrit ostroški – po odobrenju mitropolita cetinjskog Petra I Petrovića Njegoša.

To je jednobrodni hram sa polukružnom apsidom i karakterističnim dvoetažnim zvonikom uz pročelje.

Kompleks Donjeg manastira postepeno se razvija služeći potrebama i Gornjeg manastira.

Tu se nalazi većina manastirskih kuća-konaka (i ostalijeh pomoćnih građevina), čije je najstarije krilo sagrađeno 1742. godine.

U više navrata Manastir Ostrog se našâ na udaru Turaka.

Tokom pohoda na Crnu Goru 1768. godine, oni su i poharali Gornji manastir.

Gornji manastir je paljen 1853. i 1877. godine, a obnovljen je 1881. godine.

U Gornjem manastiru je 1923. godine, došlo do požara.

Tada su dvije male pećinske crkve ostale skapulane i predstavljaju ključne djelove ove svetinje.

Manastir je od 1923. do 1926. godine, ponovo obnovljen.

Današnji izgled Gornjeg manastira Ostrog je iz tog perioda obnove, kada je izgrađen i zvonik.

Manastir Ostrog je kategorizovan kâ dobro kulture od međunarodnog značaja!

Gornji manastir Ostrog je, sam po sebi, jedinstveno arhitektonsko djelo, a skupa sa Donjim manastirom, uz visinsku razliku od cca 250 m, tvore osobenu kompoziciju u prostoru.

U tipološkom smislu, ova dva manastira (manastirske crkve) su na arhitektonskom nivou, sasvim različiti, čak suprotni – što im, sporad slike koju međusobno stvaraju, upravo daje poseban »šarm«, a samom prostoru posebnu ambijentalno-pejzažnu vrijednost.

Gornji manastir »utisnut« u okapinu okomite kamene litice i Donji, sagrađen niže, na nevelikoj zaravni, čine dva »pola« iste cjeline.

Pobrojano-opisano je devastirano na sljedeće načine:

• • Izgradnjom konaka u blizini Gornjeg manastira, 80-tih godina prošlog stoljeća, dobili smo upravo primjer, koji se objektivno može ovako opisat:

    Nijedan student arhitekture, ni na jednom cijenjenom evropskom arhitektonskom fakultetu, ne bi položio ispit (a o diplomskom radu nema preše beśedit), kad bi ovako nešto na predmetnoj lokaciji predložio kâ svoj projekat.

    O čemu se radi?

    Manastirska crkva »utisnuta« u stijenu, dobila je u svojoj blizini »konkurenciju«. Zgrada konaka iz druge polovine prošlog stoljeća, je bušenjem stijene »našla« prostor u vještački stvorenom udubljenju, da bi istom bila »utisnuta« u stijenu.Postupljeno na ovi način ovđe nema zbora o uklapanju »novog« u/uz »staro« (prilagođavanju »novog starom«), već je ovakvom izgradnjom konaka, sporad ponavljanja tipologije gradnje – autohtonost arhitekture Gonjeg manastira Ostrog,  koja se ogleda u osobitoj i prepoznatljivoj tipologiji – »oteta«.

    Drugijem riječima rečeno: autohtonost arhitekture manastira je okrnjena i  narušena, tako da je ono glavno što ga je činjelo neponovljivom slikom i neponovljivim mentalnim orijentirom u prostoru – izgubilo jedinstvenost. Sve je to (izgradnja konaka) moglo: i »malo« dalje (par stotina metara) i »malo« drugačije (samostojeća kuća), a najbolje je šćelo bit da »gore« nema ničesa novoizgrađenog, to jes – da Gornji manastir Ostrog bude jedina kuća (ovozemaljska Božja kuća) koja postoji poviše-iznad Donjeg manastira Ostrog.

    Ovđe se mora spomenut i naglasit da kuća-konak, podignuta na ovom mjestu priđe 1844. godine, iako se nalazi u neposrednoj blizini (najbliža građevina – ali i na nižoj koti) Gornjeg manastira Ostrog – sporad: svojeg malog volumena, jednostavne fasade (što podrazumijeva njezinu arhitektonsku vrijednost, glede konteksta u kojem je izgrađena) i materijalizacije u kamenu, koji je »stopljen« sa stijenom pri kojojzi je ova kuća-konak prislonjena i suprotan materijalizaciji i boji samog manastira – ne samo da ne »ugrožava« arhitekturu manastira, već skupa čine skladnu i jasnu cjelinu – »poštujući« gradaciju značaja. Priča o likovnosti fasade predmetnog konaka iz druge polovine prošlog stoljeća, u smislu: da je fasada morala više bit odraz ovdašnje graditeljske tradicije našeg komata Mediterana, je – potlje priče o njegovoj: lokaciji (blizu manastira), ogromnim gabaritima (i horizontalnim i vertikalnim) i promašenoj tipologiji i materijalizaciji – opoznjela i bespredmetna;          

  • Donji manastir je, u potonjijeh par decenija, »prezagušen« gradnjom više novijeh zgrada u njegovom okruženju, što skoro bez izuzetka, nikad nije prihvatljiv i dobar pristup gradnje, kad je u pitanje dobro kulture.

    Iste su: svojim lokacijama-položajem u odnosu na manastir (blizu manastira i/ili kotama iznad kote manastira), nevjerovatno prećeranim gabaritima i, najblaže rečeno, pobrkanim arhitektonskim »oblikovanjem« – jednostavno neprimjerene i »bez lijeka«. 

    Mimo već navedenog a nedopuštivog je i to: da su neke od ovijeh kuća-konaka (i drugijeh sadržaja), postavljene na »osi« okle se ispred Donjeg manastira vidi/gleda Gornji manastir, što je imalo posebnu vrijednost;

• Krajem 2004-te godine završena je izgradnja crkve na oberu^[2]poviše Donjeg manastira.

  Njezinom izgradnjom, uz prije opisano, dodatno je i došljedno narušena našlijeđena i jasna logika u prostoru, koja se ogledala i u čvrsto formirana dva »pola« (postojanjem dva manastira, uz poznatu visinsku razliku njihovih položaja-lokacija) i tijem, sve skupa sagledano – dovedeno je do nivoa ozbiljnih prostorno-arhitektonskih promašaja.

  Sad je tu još i »nešto pomeđu«.

  Tako je unešena »zbrka« (čak i haos u odnosu na staru sliku), jer je ta nova (»treća«) crkva, tu đe je, doslovno na silu uđenuta, a njenijem prenaglašenim »prisustvom« na terenu – svima nama nametnuta je izmijenjena slika ukupnog prostora i ovoga kompleksa, ka prepoznatljive i jedinstvene cjeline i njezinih ambijentalno-pejzažnih osobenosti.

Postupalo se a postupaće se i dalje, mi se nikad nećemo avizat^[3], taman kâ da SPC ima za cilj da sve što »tamo oni« zamisle obavezno i sprovedu u djelo, pa i po cijenu da naslijeđeno bude devastirano, degradirano i prepušteno što dubljem zaboravu.

Isuviše je sve nekadašnje u Ostrogu bilo tako prirodno i u skladu sa fizičkim prostorom logično osmišljeno i tako puno arhitektonski vrijedno i moćno, da bi se u tolikoj mjeri i na opisani način dozvolilo – narušit i naružit!  

»Tamo njima« očigledno niđe ništa ne znači – nit bendaju nit begenišu – »genius loci«^[4]!

Naredna stranica

______________________________________________________

1. prijevod sa latinskog: lokalno graditeljsko našljeđe.
2. glavica, uzvišenje
3. prizvat pameti
4. Preneseno: zaštitnički duh jednog mjesta. Suštinski je riječ o karakterističnom »zraku« određenog prostora koji je u njemu samom sveprisutan.

1 2

Kratki URL: https://zrcalo.me/?p=6320

Objavio Urednik dana kol 22 2018. u kategoriji Arhitektura, Stav. Možete pratiti sve u vezi ovog teksta putem RSS 2.0. Ako želite, prokomentarišite ovaj tekst