Devastacija crnogorskih manastira: Starčevo i Ždrebaonik

Piše: arh. Miodrag Miško Bajković

 

Manastir Starčevo se nalazi na ostrvu Starčeva Gorica, smatra se najstarijim manastirom na ostrvima Skadarskog jezera iz doba Balšića. Njegova izgradnja se vezuje za period 1376-1378 godine. Ka osnivač manastira spominje se starac Makarije, po kojem su manastir i otok dobili ime.

Krajem XIV stoljeća u manastiru se nalazio poznati prepisivački centar u kome se odvija intenzivan rad na prepisivanju knjiga i đe su nastala dva značajna rukopisa: »Prolog Starčeve Gorice« i »Četvorojevanđelje Starčeve Gorice«.

Manastirska crkva Uspenja Bogorodice – jednobrodna građevina skromnijeh dimenzija, a skladnijeh proporcija), sa svojim arhitektonskim kakarteristikama, uz još neke crkve u basenu Skadarskog jezera, tvori osobitu skupinu crkava – u obliku trikonhosa [1]

Starčevačku trikonhalnu crkvu formira podužni brod, zasveden blago prelomljenim svodom, sa bočnim konhama;[2];uz centralni travej[3] i polukružnom apsidom u širini oltaskog traveja. Specifičnost ovoga trikonhosa je izgradnja polukružnih ojačanja uz zapadne krajeve bočnih konhi, kojima se neutrališu sile kupolne zone na bočne zidove i u kojima su bile izvedene (proporcionalno) duboke niše.

Nad centralnim travejem izgrađena je kružna kupola odvojena od niskog kružnog tambura naglašenim poluobličastim vijencem. U krovnim masama vanka naglašen je poprečni, tkz., »lažni brod«. Uz zapadni zid crkve, ubrzo nakon gradnje crkve, bila je dozidana priprata (priprata: zapadni, ulazni dio crkve, koji je od ostatka crkve odvojen zidom i vratima), pri kojojzi su kasnije sa južne i śeverne strane prizidani bočni paraklisi [4]– od kojih južni ima malu polukružnu apsidu.

Crkva je zidana pritesanim kamenom nejednake veličine, slaganim u horizontane redove. Na manastirskoj crkvi je, u periodu od 1963. do 1965. godine, urađena rekonstrukcija i konzervatorski radovi. U južnoj, bočnoj kapeli, po sopstvenoj želji, sahranjen je 1540. godine naš znameniti crnogorski štampar, vojvoda Božidar Vuković – Podgoričanin.

Uzgred budi rečeno: Božidar Vuković je poimanje svojeg porijekla odredio svojeručno napisanom tvrdnjom, da je: »Iz sela Đulići kraj Podgorice, Dioklitske zemlje, makedonska strana«.

Sve drugo je falsifikat, kâ što je ona »pisanija« pod bistom mu u parku u Titogradu, koja je: nacionalno uvrjedljiva, sramotno »proračunata« i politički naopaka »podvala« ovdašnje vlasti. Obiće im se i ona »o glavu« – kâ što im se ta vrsta njihovoga »šurovanja« i slične »igranke« sa kvislinzima – odavno već obijaju. Žalosno je, pogubno i najvažnije – što se ovakva (i slična mnogo »krupnija«) nedjela-zlodjela ovdašnjih vlastodržaca, obijaju »o glavu« svima nama Crnogorcima, a obiće se svim budućim generacijama, našoj kulturi, tradiciji, … – i time doslovno ugrozit naš opstanak!

No, ta takva »pisanija« pod onom bistom (sve i da je tačna, a nije – no je lažna), ipak ima i jednu pozitivnu stranu.

Ista znači da:

Andrija J. Paltašić – Kotoranin, Šimun Kotoranin, jeromonah Makarije, Pahomije od Rije­ke Crnojevića (»ot ostrov Dioklitijskago jezera«), itd., nijesu, nit mogu na nijedan Božji način bit – »tamo njihovi« štampari. Nešto su stariji i nešto su malo priđe počeli stvarati-štampati od Vukovića. Manastir Starčevo je dobro kulture od nacionalnog značaja!

Na zli usud crnogorske kulture i ovoga 640 godina starog manastira, sredinom ’90-tih XX vijeka, Starčevu Goricu nastanjuje (uz »blagoslov«) »monah-izvanjac«, koji zapodijeva raznorazne »intervencije« na manastiru, sporad ostvarivanja svojih i ciljeva SPC!

Liše primjedbi da su:

 

• ugrađene metalne dveri na ulaz u manastirsku crkvu – položen olovni lim (table) ka krovni pokrivač, namjesto našeg tradicionalnog mediteranskog pokrivača (tigle kanalice) ili, na ovdašnjim crkvama, izvornih kamenih štiva-ploča – pri zidu bočne južne apside prislonjeni solarni paneli – stari pod od opeke u slogu »riblja kost«, zamijenjen fabrički rezanim kamenim pločama, postavljenim malo u »redove«, malo »riblja kost« (u svakojem slučaju – nakončavan je ka da se »autor« ruga) – skromno oblikovani ikonostas i časna trpeza;
• pri/na obnovljenom konaku dodati estetski i kroz materijalizaciju, neprimjereni trijemovi – ugrađena metalna vrata i teleri okana(h), a na oknima metalne škure – i ovđe prislonjeni solarni paneli;
• podignute dvije samostojeće pomoćne »kućice«;
• obnovljena kapija na ulazu u portu nije zasnovana na tradicionalnim rješenjima kod kojih se šljeme dvovodne kapije postavlja paralelno sa zidom, tako da se – uvođenjem novih elemenata (kakvo je krovno rješenje kapije) – gube podaci o autentičnim, tradicionalnim rješenjima;
• izmijenjena je konfiguracije dijela terena,

 

koje devastiraju, degradiraju i ruže manastirski kompleks, to jes, negativno uplivaju na arhitektonske i ambijentalne vrijednosti ovoga bisera našeg sakralnog našljeđa, ali su (eto) uz demontažu, zamjenu, oburdavanje, štemovanje, … – ove »intervencije« ipak (manje ili više) otklonjive, popravljive i zamjenljive – postoje i »intervencije« (opis istih slijedi naprijed u tekstu), od kojih je prva »neispravljiva do u potpunosti«, a druga je »u potpunosti neispravljiva«.

Manastrirska crkva je nekad bila freskopisana.

Ne zna se tačan period nastanka tadašnjeg oslikavanja unutrašnjosti crkve, ali je za pretpostavit da se to najvjerovatnije desilo u prvim decenijama nakon izgradnje Manastira, kâ što to obično biva.

Vaskoliki freskopis iz tog perioda je otpâ-nestâ, skupa sa podlogom na kojoj je slikano – pa su se dugo već viđeli apsolutno »čisti« zidovi od našeg »ljutog krša« i sige na svodu kupole. Na tom otpalom materijalu nađeno je zanemarljivo malo sitnih djelova freskoboje, koji su mogli poslužit samo kâ dokaz da je unutrašnjost crkve nekad bila freskopisana.

Znači – ne zna se kako je nekadašnje freskoslikarstvo u Manastiru Starčevo izgledalo, to jes, ne zna se koje i kakve su to freske (svece, slikarske kompozicije, …) Balšići i drugizi, svojim očima gledali u ovom i ostalim njihovim manastirima (naravno – liše motiva iz Svetog pisma).

Mnim i tvrdim da su, kâ i stoljećima prije, unutrašnji arhitektonski sklop i graditeljski slog – morali ostat »vidljivi« (znači: originalni zidovi, tehnika zidanja, vještina i način konstruisanja nosećih lukova, svodova i kupole) i da tako očuvani, budu śedočanstvo jednog divnog i osobitog doba srednjevjekovne (Zetske) sakralne arhitekture, koja pripada korpusu mediteranske arhitekture – umjetnosti – kulture.

Ima značajnih starih manastirskih crkava koje su ostale neoslikane:

 

• jer nema dovoljno »podataka-ostataka« nekadašnjeg freskoslikarstva da bi se uradila odgovorna-stručna rekonstrukcija;
• što se, potlje više stoljeća »zakašnjenja«, u umjetničkom smislu smatra neprikladnim i neozbiljnim danas oslikavat te starinske Božje kuće – to ne bi bio »odraz« vremena, okolnosti, kulturološkog konteksta, … – ukratko, to ne bi bila istina;
• jer je (skupa s dva gornja stava), jednostavno neuporedivo značajnije i jedino vrijedno: sačuvat i pokazat – autentičnu arhitekturu.

 

U tom smislu, kâ pozitivne primjere (među ostalijema), spomenuću: Manastir Stanjeviće (nema freskoboje na njegovijema zidovima i na svodu) i Crkvu Svetog Petra i Pavla u Bijelom Polju, đe su ostaci (manji ili veći fragmenti) nekadašnjeg freskopisa, konzervirani i pokrivaju malu površinu unutrašnjosti crkve, dok je dominantni dio površine zidova i svodova, nakon »gubitka-propadanja« fresaka, ostâ »ogoljen«, sa svim vidnim i vrijednim ondašnjim graditeljstvom (barem je tako bilo 2004. godine, kad sam ka član »Komisije za utvrđivanje stanja nepokretne baštine kulture Crne Gore«, obigra vaskoliku Crnu Goru i pośetio i ovu crkvu).

Nadam se da se niko u današnje doba neće »zaigrat« ili »zagnat« – da ih malteriše i freskopiše.

Ovđe se već radi o nečem drugom!

Manastirska crkva je iznutra malterisana, jer je ista »pod obavezno i neizbježno morala bit freskopisana«.

To je (opet) učinjeno sporad nepoštovanja crnogorske kulture, s ciljem nipodaštavanja crnogorske kulture i s očiglednom namjerom mijenjanja crnogorske kulture, našeg našljeđa i tradicije.

 

Konkretno:

Na »udarnim« mjestima (odma lijevo i desno od ikonostasa – viđet priloženu fotografiju), naslikana su »dva lika« kojima ovđe mjesto nije, kâ  što ga (ni jednom od njih) ne može bit ni u crkovnomu kalendaru Crnogorske pravoslavne crkve. Radi se o likovima Simeona i Save Nemanjića. Anticivilizacijski cilj je jasan: za 100, 200, … godina, ovizi »likovi« trebaju śedočit da su »dubokoukorijenjeni« dio crnogorske tradicije, što nije tačno! Ta navodna »ukorijenjenost« se teke na Balšiće, koji su bili katolici – ne može odnosit. Naime, naša ovdašnja tobožnja »ponešenost« za Simeonom i Savom je:

 

• prije 750-800 godina, na ovim prostorima, »na silu« uvezena;
• potom vjekovima i vjekovima blijedo (da bljeđe nije moglo bit) i »teke ićno« tinjala – bolje reć: suštinski nije ni postojala, osim u crkovnomu kalendaru i to kâ bilo koji drugi manje važan svetac;
• onda počev od 1856. godine, kroz ime ovoga mlađeg (opet »inicirano« od »došljaka« u Crnu Goru (»vrlo pouzdanog« mitropolita)), »na fine« nametana;
• tokom okupacije od 1918-te pa dvije naredne decenije, »pod moranje« nametnuta;
• u potonje dvije i po decenije nam se opet neprirodno, agresivno i po svakoju cijenu nameće, osobito kad je u pitanje ovi stariji i »zapostavljeniji« lik (hram mu se u Berane podiže i litija mu se »u čast« razvlači ulicama Titogradskim).

 

Istorijske činjenice zbore da je Stefan Nemanja  s-v-e  i po vaskolikoj ondašnjoj Duklji nemilosrdno oburda i razorio, surovo pohara i opustošio i namjerno u živi plam i oganj uždio – liše Kotora grada.

»Ostale gradove poobara i poruši i pretvori slavu njihovu u pustoš …« (Stefan Prvovenčani: »Žitije svetog Simeona«).

» … gradove sazidane od njih, razruši i izmeni slavu njihovu u sliku pustoši, i ime njihovo ne nazva se više tamo u oblasti toj …« (Domentijan: »Žitije svetog Simeona«).

Takav Nemanja je bio: agresor, okupator i neprijatelj Duklje!

Kome pravo kome krivo – šćeli ne šćeli: Neko – ko je ubijajući, koljući i prosipljući toliko silne krvi po Duklji, okrvavio svoje ruke (i to ne do lakata, no do ramena) – ko je donio smrt, strah i glad, iznudio suze, patnju i bol, ostavio bez domova i ognjišta, nagna u zbjegove, … – i ko je (zbog pobrojanog) unesrećio i sljedeće generacije onih čija dukljanska krv i danas teče žilama našijema – može bit samo zlotvor i zlikovac, što Simeon »mirotočivi« i jest, ako ćemo jedino pravo i istinito, a istina je, valjda – preča od svega!

Upravo tako su ga tadijer naši pra-prađedovi i smatrali i mogli doživljavat, jer im je samo to svojim »zlodjelima« – bio »zaslužio«. Eto, takvog Nemanju zamonaši Sava – i čak proglasi »svecem« (»kanonizova« – navrh samo jedne godine pošto je umaro (!)) – i to »mirotočivim«. Za nas Crnogorce, ovi krvnik našijeh predaka može bit samo – puka suprotnost od »mirotočivog«! Niđe ne intrah i ne pročitah da je Sava »osudio« neviđene očeve zločine počinjene po Duklji ili da se je – ka »hrišćanin« – barem »ogradio« od užasa očevijeh zločina.

Sve to zbori o samom Savi!

Vrnimo se freskopisu sumnjivog sadržaja i kvaliteta: Znaju oni u SPC da je »odrađeno slikarstvo« (ovi freški freskopis) u ovom manastiru (i ostalim manastirima) sa likovima navedenih »svetaca(h)«, kad je Crna Gora u pitanje – podvala i laž, ali još bolje znaju da – sto puta ponovljena laž postane svoja suprotnost i poprimi snagu svoje suprotnosti i da će godine, decenije i vjekovi – »učinjet svoje«.

Zato ovoj dvojici – nije mjesto ovđe!

Glede svega gore navedenog i opisanog, a na osnovu:

»Elaborata o revalorizaciji nepokretnog kulturnog dobra Manastir Starčevo«, Ministarstva kulture Crne Gore – Uprave za zaštitu kulturnih dobara (koji se »drži da leži« u nekojoj ladici), treba:

Otuć vaskoliki oslikani malter sa zidova i sa svoda ove manastirske crkve (što je nemoguće »do u potpunosti« uspješno izvest sa sige na svodu kupole, zbog njezine strukture i teksture i sporad kvaliteta današnjeg maltera).

Treba li naglašavat da je (naravno i podrazumijeva se) – sve ovo urađeno bez saglasnosti nadležnih intitucija države Crne Gore, ali i bez »reakcije« inspekcijskih službi i sudskih organa ove iste uboge »države«.

Ovi tobož »monah« (rodom iz Novog Pazara) i ovi »dobronamjernik« svemu CRNOGORSKOM je maljevima svjesno (»znava je što čini«) i nemilosrdno u tirinte (sitne komate) razbio pronađene vrijedne kamene ostatke latinične prošlosti iz doba Vojislavljevića, koji su bili rukom dukljanskih majstora isklesani i śedočili o našoj Dukljanskoj kulturi. Tako razbijene i uništene ostatke jedne sjajne kulture je, uz angažovanje radne snage »od povjerenja«, bačio u škarpe (ili škrape) ovoga školja i zatrpa gomilama zemlje!

Sporad česa su mu »ovizi obrađeni krši i latinicom ispisane štive« – smetali? Jasno je, da on i njemu slični – imaju (odavno (već stoljećima)) patološku potrebu poništit i planski-zacrtano uništit (ako i kad im može bit) sve dokaze postojanja Vojislavljevića – onakvih kakvi im  ne  odgovaraju.

Nažalost, tako malo toga je i bilo ostalo – poslije Nemanjinog vandalstva, koji je uništio sve dukljansko-zetske skriptorije i spomenike pisane latinskim jezikom. Ono vrijedno što je nastalo u slavnoj Duklji i opstalo, a što ne mogu potrijet – prisvajaju, odnosno: »proglašavaju tamo njihovom tradicijom i kulturom«! Kad je 1215. godine despot Mihail Komneni ponio mošti Svetog Vladimira Dukljanskog, tizi »moćnizi Nemanjići« (koji su tadijer »vladali« okupiranom Dukljom), ni pokušali nijesu da, sa one bande Rijeke Bojane (iz Drača), mošti velikog našeg sveca (po ne znam koju cijenu) otmu i vrnu u svoje ruke i Prečistu Krajinsku.

Ne, ni kopornuli se nijesu! Zašto?

Zato što Sveti Vladimir Dukljanski jednostavno nije bio »tamo njihov« svetac – i taman im je bilo dobro došlo da njima tuđi-dukljanski i moćni kult nestane, da bi »na komociju« stvarali svoje kultove – nama »uvezene« i nametnute. Danas se oni isti: »diče« s našijem svecem i veličaju ga. Ipak, najvažnije im je: »tamo njihovu svetiteljsku tradiciju«, taman i uz očiglednu pr(ij)evaru (svojstvenu im »sobraznu otimačinu«), »produžit« – ni manje ni više no skoro 200 godina.

Kako u Duklji ni jednog jedinog slova »s« od srpstva, za koje bi se »tamo oni« mogli »ufatit«, nije postojalo iz perioda dugog skoro šest stoljeća (dakle: 600 godina i/ili 18-tak generacija), znači – od prvijeh dolazaka našijeh predaka na ovi dio Mediterana (potonja decenija VI i začetak VII stoljeća), pa do Nemanjine okupacije Duklje (1186. godine) – nit je toga slova »s« moglo bit, jer je naše porijeklo isključivo dukljansko – onda je sve trebalo »podešavat« tako da »sve  mora i počet s Nemanjićima«.

Nauk(a) veli da ovoga predmetnog slova »s«, nije (pod milijem Bogom) postojalo na ove DUKLJANSKO-ZETSKO-CRNOGORSKE strane ni još 5-6 stoljeća potlje – to jes, ukupno oko 35 (slovima: trides’t-i-pet) generacija!Svak ko zaboravlja, omalovažava i sramotno poništava 35 generacija(h) svojijeh predaka(h) i, »mijenjajući-preobrćući« istinu o njima, zatire ime svoje – vjerovatno je nežnaven i/ili izmanipulisan, ali – sigurno je: takav insan se imentuje – zastiđe!

Na kraju:

Dok su ovizi ostaci u kamenu – naše nacionalno blago – zatrpavani, dotični »monah« (čitajte: zločezbina, jer on monahu niđe nije podoban (sličan)), uz primitivni »gest« rukom (neprikladan da bi se ovđe opisivâ), usmjerenoj put tijeh ostataka, koji nestaju sa svjetlosti dana, a uz njegovu nadu da ih šilje u śen vječnog mraka – ushićeno, pobjedonosno i glasno izjavljuje-uzvikuje-kliče:

»Evo im ga sad njihovi Vojislavljevići«!!!

P.S. Nauka na ostrvu Starčeva Gorica ne poznaje kulturološki sloj iz doba Vojislavljevića (kolika su istraživanja opošljena – nije ni čudo), ali – ne smije se smetnut s uma, da je ovi »monah«, tokom skoro četvrt vijeka, izmijenio konfiguraciju dijela terena (silno: kopa, prekopava, trapio, dubio, podziđiva, prenosio zemlju, nasipa, razbija, ravna, …) – i tako ima’ dovoljno vremena i prilike »vršit spontana arheološka istraživanja« (»sprovodio« je on i »namjerna istraživanja«) – i dolazit do njemu »mrskih otkrića«.

Ako se država Crna Gora kad odluči i skupi kuraži, konačno kapi u glavu (prizove pameti) i imadne skoposti (»snage«) da – ovoga nazovi »hrišćanina«, koji šlježe na njemu strani-tuđi i po svemu »daleki mu« Mediteran – izvede pred sud (prizove k spoznaniju prava), navičas javno obetavam: da će se śedočit na način kako sam ovđe tvrdio!

Postoji živi očevidac-śedok prisutan na Starčevo – taman na »udarni dan ovijeh događanja«, kojemu je, ovi nesretnji »kaluđer«, sve opisano: lično povjerio i pokazâ i pred kojim je citirano izgovorio!

Naredna stranica

 

[1] trikonhos: osnova-tlocrt u obliku trolista

[2]konha: svod u obliku školjke – polukupola – u proširenom značenju apsida

[3] travej: polje na svodu omeđeno-uokvireno uzdužnim i poprečnim lukovima

[4] paraklis: crkvica prizidana uz veću crkvu ili uklopljena u nju – služila kâ grobna kapela, a i ka krstionica

1 2

Kratki URL: https://zrcalo.me/?p=6441