Zašto je nestala Kraljevina Crna Gora?

Kult smrti je najstarija religija na svijetu kod primitivnih naroda. I danas traje. U ovom tekstu koji čitate smrt je nešto drugo.

Već je stotinu godina od smrti knjaza i kralja Nikole Petrovića (1.3.1921.). To vrijeme daje nam za pravo da govorimo o greškama koje je napravio kralj Nikola u posljednjoj deceniji života te učinio sve, nesvjesno, da Crna Gora zajedno sa njim nestane sa političke pozornice. Volja za moć, želja da postane kralj Srbije i Crne Gore, možda i Balkana, ili prosto njegovo uvjerenje da je kralj vlasnik životâ naroda kojim vlada i da ima pravo da ga uništi? Slijede činjenice do kojih sam došla zahvaljujući knjigama istoričara.

Nikola Petrović je došao na vlast 1860-e godine. Imao je samo 19 godina. U kući njegovih roditelja živjela je Milena, djevojčica, koju su roditelji Nikolini doveli i čuvali za njihovog sina, dok je on bio na školovanju u Italiji. Prvo dijete mladog bračnog para Milene i Nikole rođeno je 1864-e godine. Nazvali su je Ljubica. Ona će udajom promijeniti ime i prezime i postaće Zorka Karađorđević. Otac Nikola pozvao je na Cetinje Petra Karađorđevića i oženio ga ćerkom Ljubicom-Zorkom 1883-e godine. Taj brak je trajao sedam godina jer je na petom porođaju Zorka umrla. Jedno od đece iz braka Zorke i Petra nazvali su Aleksandar. Imao je dvije godine kada mu je majka umrla. To unuče kralja Nikole provelo je djetinjstvo na Cetinju a mladost u svijetu. Dolaskom na vlast 1918-e godine dvadesetogodišnji Aleksandar Karađorđević je osjetio moć sebe kao kralja pa je zabranio đedu Nikoli Petroviću da se iz izbjeglištva vrati u Crnu Goru.

Period vladavine Nikole Petrovića iz vremena kada je postao kralj 1910-e je vrijeme kada je on napravio najveće greške. Mislio da će ga pustiti zet, kralj Petar Karađorđević, da on bude kralj Srbije i Crne Gore jer je pomogao Petru da dođe na vlast 1903-e godine, poslije pada dinastije Obrenović.

Knjaz Nikola je stalno imao teritorijalne aspiracije u svom okruženju. Politički cilj knjaza a kasnije kralja bilo je stvaranje velike Crne Gore. To je plaćeno visokom cijenom – stradanjem crnogorskog naroda. Do Berlinskog kongresa (1878) politički cilj knjaza Nikole bio je usmjeren ka Hercegovini a od Berlinskog kongresa knjaz je želio: Polimlje, Novopazarski sandžak i sjevernu Albaniju jer je Austro-ugarska anektirala Hercegovinu pa joj se nije mogao primaći. Zašto je kralj objavio rat Turskoj 8.10.1912. i započeo Prvi balkanski rat? U ime Crne Gore sklopio je sa Bugarskom usmeni dogovor o zajedničkoj vojnoj akciji protiv Turske pa onda sa Srbijom i Grčkom tajno pregovarao o ulasku u Balkanski rat. Imali su podršku Rusije. Pravac operacije: 35 600 crnogorskih vojnika raspoređeno je u tri operativna odreda Zetski, Primorski i Istočni. Zadatak prva dva bio je da zauzmu Skadar dok je Istočni odred bio upućen prema Sandžaku i Metohiji. Zetski odred, jačine oko 15 000 ljudi, kojim je komandovao prestolonasljednik Danilo (jedan od tri sina kralja Nikole) koncentrisao se u okolini Podgorice i imao je zadatak da osvoji Tuzi i istočnom obalom Skadarskog jezera krene u osvajanje Skadra. Primorskim odredom od 8 000 crnogorskih vojnika komandovao je Mitar Martinović, brigadir. Ovaj odred bio je koncentrisan u okolini Bara i Ulcinja sa zadatkom da preko Taraboša krene na Skadar i poveže se sa Zetskim odredom. Istočni odred predvodio je brigadir Janko Vukotić sa 12 600 crnogorskih vojnika. Ovaj odred bio je koncentrisan oko Andrijevice, Kolašina i Žabljaka sa namjerom da krene u ofanzivu prema Sandžaku.

Turska vojska u ovom ratu imala je 28 450 vojnika, 105 topova i 32 mitraljeza. Crnogorskoj vojci od 35 600 vojnika pridružilo se još 5 000 dobrovoljaca iz krajeva koji su bili pod Austro-ugarskom i crnogorskih iseljenika iz zemalja preko okeana.

Pohod crnogorske vojske prema Sandžaku i Metohiji bio je munjevit i uspješan. Kad su prešli tursku granicu oslobodili su Mojkovac (9.10.1912.) a do kraja oktobra crnogorska vojska je zavladala područjem Bijelog Polja, Berana, Plava, Gusinja, Rožaja, Pljevalja, Peći i Đakovice (4.11.1912.). Kad je Turska potisnuta sa Balkana izbio je Drugi balkanski rat. Saveznici iz Prvog balkanskog rata posvađali su se oko podjele teritorija. Najžešći sukob izbio je između Bugarske i Srbije. Kralj Nikola je stao na stranu Srbije i uputio Dečanski odred od 12 000 crnogorskih vojnika 8.6.1913. kao podršku, pod komandom serdara Janka Vukotića. Bila je to podrška Crne Gore Srbiji za mogući napad Bugarske na Srbiju. Bugarske trupe napale su srpske trupe na Bregalnici.

Poslije završenih Balkanskih ratova kralj Nikola je proširio državni prostor Crne Gore za 4 958 km kvadratnih i 21. novembra 1913. objavio proklamaciju o aneksiji novooslobođenih krajeva od Turske. Pljačka i nasilje nad neborbenim muslimanskim stanovništvom bili su još od početka ratnih operacija. Crnogorski komandant Janko Vukotić je pokušavao da suzbije to zlo. Bilo je masovnog pokrštavanja što je podstaklo masovna iseljavanja muslimanskog stanovništva.

Istoga dana kada je Austro-ugarska objavila rat Srbiji zbog ubistva Ferdinanda u Sarajevu, kralj Nikola je objavio ukaz o mobilizaciji. Dakle, već 6. avgusta 1914. kralj Nikola je u ime Crne Gore objavio rat Austro-ugarskoj. Ignorisao je obećanje austrougarske diplomatije koja je tražila od Crne Gore neutralnost i obećavala Crnoj Gori teritorijalne usupke. Ne! Kralj Nikola se solidarisao sa Srbijom i pozvao Crnogorce čuvenom parolom: ,,U borbu za oslobođenje srpstva i jugoslovenstva.’’ Zašto je kralj Nikola ušao u novi ratni okršaj kada je zemlja kojom je vladao bila iscrpljena vojno, privredno i demografski? Za ovaj rat kralj Nikola je mobilisao cjelokupno raspoloživo ljudstvo – 47 000 vojnika. Crnogorski pečalbari su na objavu pohrlili na kraljev poziv pa se broj vojnika povećao na 50 000. Punih 18 mjeseci crnogorska vojska je držala front dug oko 500 kilometara. Ratni cilj kralja Nikole bio je proširenje teritorije Crne Gore na Skadarsku oblast, Boku Kotorsku, Hercegovinu i dio Bosne. Prvobitni plan bio je da crnogorska vojska uz pomoć savezničke flote izvrši glavni udar na Boku Kotorsku i eliminiše austrougarsku bazu u Kotoru iz čijih su utvrđenja tučeni crnogorski položaji na Lovćenu i okolini. Ovom planu se suprotstavila srpska vojna komanda pa je dvije trećine crnogorske vojske srpska vojna komanda koncentrisala u Sandžaku zbog graničnog pojasa na Drini. ,,Moja vojska – tvoja komanda’’ – čuvena rečenica koju je kralj Nikola rekao Petru Pešiću.

Crnogorska vojska bila je razvučena na sve strane. Gotovo polovina crnogorskih vojnika angažovana je u novoformiranu Sandžačku vojsku kojom je komandovao general Janko Vukotić. Poslije prelaska Drine, sredinom septembra 1914-e,  i njenog ulaska na područje Romanije i Kalinovika, crnogorska vojska se poslije poraza na Glasincu povukla na desnu obalu Drine. U oktobru, novembru i decembru vođene su borbe na hercegovačkom frontu i u okolini Višegrada. Protivno volji velikih sila kralj Nikola je naredio da Starosrbijanski odred zauzme Skadar. I taj grad je zaposjednut u junu 1915-e. Ali, srpski general Boža Janković je protestovao i napustio Crnu Goru. Zamijenio ga je Petar Pešić. Intervenisala je Rusija i saveznici nijesu priznali zauzeće Skadra.

Mojkovačka bitka vezana je za veliku ofanzivu na Srbiju koju je Austro-ugarska započela u oktobru 1915-e. Potiskivala je vojsku prema jugu. Srpska vojska se povlačila pa je crnogorska bila primorana da širi svoj front kako bi joj očuvala odstupnicu. Srpska vojska se povlačila u tri pravca. Obezbjeđujući povlačenje srpske vojske i štiteći je od neprijateljskih dejstava preko Sandžaka, Hercegovine i Boke, crnogorska vojska se istovremeno povlačila do linije Lever Tara – Mojkovac – Turjak – Čakor. Na balkanskom ratištu crnogorska vojska je ostala usamljena. Imala je ulogu posljednje odbrane pa su operacije u trajanju od tri mjeseca, poznate kao Mojkovačka bitka, bile strategijska zaštita srpske vojske. Crnogorska vojska štitila je odstupanje vojske i preko Javora, Ivanjice i Kokinog broda.

Napad na Crnu Goru od strane austrougarske Treće armije krenuo je 5.1.1916. Imali su tri ipo puta više vojnika. Crnogorska vojska imala je nemoguć zadatak. Kralj Nikola je molio saveznike za pomoć u vojsci, hrani, municiji i opremi, ali uzalud! Glavni napad austrougarske vojske bio je usmjeren na Lovćen koji su branile malobrojne snage. Austro-ugarska je angažovala oko 50 000 vojnika i snažnu flotu u Boki kao i artiljerijsku podršku od 431 oružja raznog kalibra. Lovćen je branilo 8 000 vojnika kojima je komandovao princ Petar Petrović. Već osmog januara otvorena je snažna artiljerijska vatra na lovćenske položaje. Za tri dana austrougarska vojska je ovladala svim strateškim tačkama u masivu Lovćena da bi 13.1.1916. ušla u nebranjeno Cetinje. Do 15-og januara (za dva dana) austrougarska vojska je ovladala gradom i okolinom. Na lovćenskom ratištu, koje se pokazalo ključnim za odbranu Crne Gore, Austro-ugarska je ostavila 1260 mrtvih. Dvor, Vlada i Vrhovna komanda prešli su u Podgoricu.

Više od mjesec dana posle vojnog sloma trajalo je oklijevanje Austro-ugarske da uvede okupacionu upravu na ovom području. Civilnu vlast su držali Crnogorci a Beč se nadao da će sa Crnom Gorom potpisati takozvani Separatni mir. Početkom marta 1916-e zavedena je vojna uprava i ukinuta ’krnja vlada’ (tri crnogorska ministra) jer se nije mogao potpisati ugovor o miru – kralj Nikola nije htio dati punomoćje za to. Zbog toga je Austro-ugarska uvela Vojnu okupacionu upravu. Na čelu uprave bilo je Vojno generalno guvernerstvo – direktno potčinjeno austrougarskoj vrhovnoj komandi. Sjedište okupacione uprave bilo je na Cetinju. Vojna uprava bila je organizovana od pet činovnika – okupatora, uglavnom. Funkcionisalo je sudstvo, školstvo, sistem ubiranja poreza, rekvizicija, javni radovi – uz glad, bolesti i epidemije. Pored crnogorskog perpera sredstvo plaćanja bila je i austrougarska kruna a Cetinjski list štampan je na njemačkom i srpskom.

Prvi pokušaji otpora okupatoru bili su u maju 1916-e. Od sredine 1916-e javlja se neorganizovani komitski pokret čiji se počeci vezuju za brigadira Radomira Vešovića, posljednjeg vojnog ministra Crne Gore prije okupacije, koji je u dosluhu sa drugim crnogorskim oficirima pripremao ustanak. Samo u cetinjskom, podgoričkom, kolašinskom i nikšićkom okrugu zbog komitske aktivnosti strijeljano je oko 500 ljudi. Na otpor Crnogoraca okupatoru Austro-ugarska je odgovorila represijom i masovnom internacijom oficira i intelektualaca u koncentracione logore. Do 1918-e u logorima Nežider, Boldogason, Neđmeđer, Karlštajn bilo je oko 9 500 Crnogoraca.

Kralj Nikola je napustio Crnu Goru u januaru 1916-e godine. Bio je u egzilu, bez vojske i materijalnih sredstava i skoro bez ugleda – kod saveznika. Sa njim su tada krenuli i članovi dinastije izuzev sina Mirka i predsjednika Vlade Lazara Mijuškovića koji su ostali u Crnoj Gori. Kralj je preko Skadra i Italije stigao u Francusku đe je prvo u Bordou a zatim u Nejiu, kod Pariza, smješten Dvor, Vlada i državna administracija. Počeli su primati subvencije Francuske i Velike Britanije. U Crnoj Gori u februaru 1916-e bio je strahoviti teror okupatora pa se 300 činovnika sa porodicama, stotinu studenata kao i 1 500 izbjeglica odselilo kod kralja.

Rusija je željela ujedinjenje Crne Gore i Srbije pod dinastijom Karađorđevića i stvaranje velike srpske države na Balkanu koja bi bila oslonac njene politike. Zato je ukinula subvencije kralju i odbila mogućnost da dođe u Rusiju iako je u Rusiji imao udatu ćerku. Rusija je na taj način dala podršku Nikoli Pašiću i srbijanskoj Vladi u teritorijalnim pretenzijama prema Crnoj Gori. Kralj Nikola je tada sumnjičen za kapitulaciju Crne Gore i navodnu saradnju sa Austro-ugarskom. Pokušao je da se vrati u Crnu Goru ali to nije bilo moguće. Protiv njega se vodio stalni propagandni rat. Pristalice bezuslovnog ujedinjena finansirane od srbijanske Vlade završavali su posao za koji su bili plaćeni. Stari kralj Nikola je napravio još jedan veliki promašaj. Smijenio je Lazara Mijuškovića aprila 1916-e a za predsjednika Vlade imenovao Andriju Radovića koji je kralju Nikoli vrlo brzo podnio Memorandum o ujedinjenju Crne Gore i Srbije (avgust 1917-e) predlažući mu da abdicira u korist srpskog regenta Aleksandra Karađorđevića, svog unuka, sina njegove ćerke Zorke. Novu Vladu obrazovao je general Milo Matanović, osoba bez autoriteta i potrebnog znanja.

Tokom 1918-e austrougarsku vojsku su potresala masovna dezerterstva i pobune. Prva pobuna desila se u februaru 1918-e među mornarima u Boki Kotorskoj – pod uticajem Oktobarske revolucije (mornari istakli crvene zastave). Postalo je sve izvjesnije da Autro-ugarska gubi rat. Na jugoistoku Evrope pripremao se odlučujući udar na Solunskom frontu. Proboj Solunskog fronta krenuo je 14.9.1918. Preko 628 000 savezničkih boraca jurišalo je protiv austrougarske, bugarske i njemačke sile. Srpske, francuske, grčke, britanske, italijanske trupe i oko 1000 albanskih vojnika prodrli su u dubinu Balkana. Crnogorske vojske nije bilo.

Poslije proboja Solunskog fronta Međusaveznička konferencija u Versaju održana je (7.10.1918.) i donešena je odluka da savezničke snage okupiraju Crnu Goru ali bez srpske vojske. Odluku o okupaciji Crne Gore donio je Vrhovni ratni savjet na predlog feldmaršala Ferdinanda Foša (komandant savezničkih armija). Tada je dogovoreno da savezničke trupe, isključujući srpske, mogu okupirati sjevernu Albaniju i Crnu Goru. Italiji je dozvoljeno da zauzme Skadar, Lješ i Medovu. Ali, Francuzi su mimo svih dogovora prećutno dozvolili učešće srpskim trupama u ovim operacijama s jasnim političkim ambicijama. Naime, omogućili su da srpske trupe iz Skoplja budu upućene u Crnu Goru i sjevernu Albaniju. Miloš Vasić je odbio da komanduje nad ovim trupama ali vojvoda Živojin Mišić (načelnik komande) i regent Aleksandar Karađorđević (unuk kralja Nikole) su taj zadatak povjerili pukovniku Dragutinu Milutinoviću. Ostalo je zapisano saopštenje koje je Aleksandar Karađorđević 8.10.1918. izgovorio: ,,Vama je osiguran čin generalski, jer ste to i ranije zaslužili. Pri radu u Crnoj Gori nemojte biti meka srca. Kralju Nikoli treba zabraniti dolazak u Crnu Goru po svaku cenu, pa ma upotrebili razna sredstva.’’

Tako je sve bilo pripremljeno za smjenu okupatora. Umjesto austrougarske vojske došla je srpska vojska i nestanak Crne Gore sa političke pozornice.

Bosiljka Kankaraš

Kratki URL: https://zrcalo.me/?p=8687

Objavio Urednik dana velj 27 2021. u kategoriji Istorija, Śećanja. Možete pratiti sve u vezi ovog teksta putem RSS 2.0. Ako želite, prokomentarišite ovaj tekst