MORAŠ UPOZNAVATI ZEMLJU KOJU VOLIŠ

Vratimo se glavnoj temi – crkvama u Crnoj Gori koje je nedavno, predsjednik Vlade Crne Gore, u tzv. tehničkom mandatu – Dritan Abazović, poklonio državi Srbiji. Radi se o tzv. temeljnom ugovoru koji je Dritan potpisao s patrijarhom SPC. Ta korisna budala misli da je uradila nešto epohalno. Ne kapira da je podmetnut. Neko ga je postavio da završi posao za SPC. Očigledno, škola u koju je on išao nije proučavala istoriju Crne Gore. I kad je postavljen za nesrećnog predsjednika vlade nije znao šta radi. Činjenice da je od početka 9-og do kraja 11-og vijeka, u Crnoj Gori počelo istorijsko – umjetničko razdoblje, u crkvenom graditeljstvu i da se to zove predromanika, on nije znao. Ni mnogi pravoslavni vjernici, danas, ne znaju da su predromaničke crkve bile najčešće malih dimenzija, građene od grubo tesanog kamena. Imale su raznolike osnove: crkve sa centralnom i one s podružnom osnovom. Prva centralna građevina jeste stara crkva Sv. Tripuna, u Kotoru, završena 13. januara 809. godine. Ostaci te stare crkve nedavno su pronađeni, pored sadašnje katedrale. Izvjesne tipološke srodnosti sa prvobitnom crkvom Sv. Tripuna ima i crkva Sv. Tome, u Prčanju. Iz tog perioda je crkva Sv. Jovana, u Zatonu, kod Bijelog Polja.

Crkve s podružnom (longitudalnom) osnovom javljaju se češće nego crkve centralnog plana. Jednobrodnim crkvama s polukružnom ili kvadratnom apsidom pripadaju crkve Sv. Tome u Kutima, kod Herceg Novog, Sv. Ilije u Dobroti, Crkva „C“ na Ratacu i Sv. Đorđe u Podgorici. Ovi spomenici kulture nastali su u 11-om vijeku. Neke od njih SPC ih je devastirala, prepravila u pravoslavne jer je vlada to omogućila.

Arheološki nedovoljno ispitani spomenici su: Sv. Marija u Budvi, iz 840. godine, Sv.Petar u Bijeloj, mala crkva u Ulcinju pronađena ispod ostataka katedralne crkve, zatim stariji sloj Rize Bogorodice, u Bijeloj… Prostraniju i razvijeniju osnovu od ovih crkava imaju trobrodne bazilike koje su na našem prostoru od ranog hrišćanskog perioda. Preromaničke bazilike se uglavnom vezuju za aktivnost benediktinskog reda, počev od 9-og vijeka. Tom monaškom redu pripadala je crkva Sv. Petra u Šuranju, kod Kotora, iz 840. godine. Slično rješenje je imala i katedralna crkva Sv. Teodora u Baru (sačuvana samo u temeljima) kao i benediktinska opatija Sv. Mihaila, na Prevlaci.

Na bazilici u Martinićima izvjesna rješenja su preuzeta od bazilika ranovizantijske epohe.

Najzreliji spomenik zrele romantike je katedralna crkva Sv. Tripuna, u Kotoru, osveštana 1166.g. Nastala je pod uticajem apulijske arhitekture i vizantijske tradicije, s druge strane. Takav spoj ostavlja vidne tragove u graditeljstvu Primorja i njegovog zaleđa. U tom pogledu izdvajaju se kotorske crkve Sv. Luke, Sv. Ane, Sv. Marije Koleđate i Sv. Pavla. Slične njima bile su crkve na sjeveru Crne Gore: prvobitna crkva Đurđevih stupova kod Berana i Sv. Petra u Bijelom Polju.

Graditeljstvo raške škole, za vrijeme okupacije Duklje, najznačajnije je po spomeniku – manastiru Morači. Primorski majstori dali su doprinos izgradnji ne samo ovog spomenika kulture, raške škole. Neki se nalaze i na primorju. Tu spada crkva Svetog Petra u Bogdašićima, crkva Svetog Nikole u manastiru Praskvici i Svetog Luke, u Smokovcu, iznad Risna.

Prve građevine koje u nose gotička obilježja su crkve: Sv. Katarine u Baru, Sv. Franja u Kotoru i Sv. Marije u Svaču.

Za vrijeme dinastije Balšića bila je veoma razvijena sakralna arhitektura, prije svega na ostrvima Skadarskog jezera – produžetak dukljanske tradicije jer je u vrijeme Balšića katoličanstvo bilo državna religija. Ali, Balšiči su podigli nekoliko crkava koje se ne mogu svrstati, tipološki, ni u jedan dotadašnji graditeljski stil. To je spoj istočnih i zapadnih stilova (položaj kubeta, oblik lukova, prozora i zvonika…).

Najstariji od spomenika arhitekture iz doba Balšiča je Bogorodičina crkva na ostrvu Starčeva gorica (1370.). Krajem 14-og vijeka podignuta je crkva Sv. Đorđa na ostrvu Beški. Na ostrvu Moračnik podignuta je Bogorodična crkva. Balša III bio je ktitor manastirske crkve Sv. Nikole u Paštrovićima (Praskvica) koja je stilski potpuno drugačija od crkava na Skadarskom jezeru. To je uticaj njegove majke Jelene (nakon muževe smrti), ćerke Lazara Hrebeljanovića. Ona će se ubrzo preudati za Sandalja Hranića a njen sin Balša III otići će u Rašku, kod ujaka Stefana Lazarevića.

Dinastija Crnojevića nije imala mogućnosti da usmjeri pažnju na izgradnji svojih mauzoleja – grobnih crkava i zadužbina. To je pošlo za rukom Ivanu čijom zaslugom je renesansa dospjela u crnogorsku prijestonicu prilično rano. Inače, prije dolaska Ivana, manastir Kom, na Skadarskom jezeru, s malom crkvom Uspenja Bogorodice, bio je glavna zadužbina i grobna crkva Crnojevića.

Crnojevići su bili pravoslavci. Ta dinastija je, pored ostalog, podigla crkve: Sv. Stefan u Herceg Novom, Sv. Đorđe u Žabljaku, Sv. Nikola u Obodu, Rođenje Bogorodice na Cetinju, crkve u Soko-gradu kod Štitara, u Đurđevcu iznad Boke Kotorske..

U Crnoj Gori je nastao jedan zanimljiv arhitektonski varijetet. Naime, oko Bara, posebno u Spiču (današnje Sutomore), postoje male, seoske crkve koje su bile pokrivene kamenim pločama i imale su dva oltara – za pravoslavne i katoličke vjernike. Bile su to crkve: Sv. Petke, Sv. Tekle i Sv. Roka. Tog tipa je i crkva Sv. Dimitrija, u tvrđavi Nehaj, zatim crkva u mletačkom bastionu Gavansole (Stari Bar). Tu je i Sveti Nikola u Veljim Mikulićima…

Te dvooltarske crkve su specifična pojava u crnogorskoj duhovnosti i tradiciji koja govori o visokom stepenu vjerske tolerancije. Ne znam da li ih je SPC prepravila?!

Najveći graditeljski poduhvati u 16-om vijeku, iz takozvanog turskog perioda, odvijaju se u sjevernoj Crnoj Gori. Podižu se mnogi manastiri i još neki manji skralni objekti. Podizanje novih crkava bilo je izraženo i u periodu dinastije Petrovića. Za vrijeme vladavine crnogorskog suverena Nikole I Petrovića podignute su 163 crkve, u svim krajevima Crne Gore. Graditeljska i stilska obilježja su veoma različita.

Da li će Crnogorke i Crnogorci imati mudrosti da takozvani Temeljni ugovor, koji je potpisao Dritan Abazović i patrijarh SPC Perić, stave van snage?“ Tamo piše da sve ono što je gradio crnogorski narod pripada Srpskoj pravoslavnoj crkvi.

Naredna stranica