KO JE GRADIO CRKVE U CRNOJ GORI?

Evo 35 godina sve tzv. vlade Crne Gore rasprodaju, preprodaju, poklanjaju imovinu crnogorskog naroda. Mi, koji smo živjeli u Socijalističkoj republici Crnoj Gori, tu proveli djetinjstvo i mladost znamo koliko smo pokradeni. Zabilježena su zlodjela crnogorske postsocijalističke vlasti – zbog budućih generacija. Pokoljenjima koja dolaze trebaće istina koja svijetli kao sunce i pokazuje moralnu bijedu šuša i maruša.

U ranom srednjem vijeku, crkve u Crnoj Gori, podizane su u kontinuitetu. Inicijative za crkveno graditeljstvo davali su nekad vladari a nekad narod. Crnogorske dinastije Vojislavljevića, Balšića, Crnojevića, Petrovića, željele su pokazati svoju odanost hrišćanstvu. I dinastija Nemanjića koja je Duklju pokorila nakon raspadanja države Vojislavljevića (oko 1185. do smrti cara Dušana 1355.) gradila je pravoslavne crkve, na okupiranoj teritoriji – Crnoj Gori.

Na teritoriji Crne Gore nalazi se više od 600 pravoslavnih i oko 100 rimokatoličkih bogomolja. Ne zna se koliko su Nemanjići katoličkih i ranohrišćanskih crkava porušili ili pretvorili u pravoslavne. Islam je došao krajem 15 -og vijeka. Osmansko osvajanje države Crnojevića značilo je kraj posljednje nezavisne hrišćanske države i dinastije na Balkanu. Osvajanjem države Crnojevića, Osmanlije su zavladale čitavim primorskim zaleđem, od Bara do Kotora. Izuzev Grblja i Herceg Novog, crnogorskim Primorjem je vladala Mletačka republika. Globalna trka ove dvije sile, za prevlast u Istočnom Sredozemlju, trajala je do propasti Mletačke republike (1797.).

Vratimo se glavnoj temi – crkvama u Crnoj Gori koje je nedavno, predsjednik Vlade Crne Gore, u tzv.tehničkom mandatu – Dritan Abazović, poklonio državi Srbiji. Radi se o tzv.temeljnom ugovoru koji je Dritan potpisao s patrijarhom SPC.

Od početka 9 -og do kraja 11 -og vijeka, u Crnoj Gori je počelo istorijsko – umjetničko razdoblje, u crkvenom graditeljstvu. To je predromanika.

Predromaničke crkve bile su najčešće malih dimenzija, građene od grubo tesanog kamena. Imale su raznolike osnove: crkve sa centralnom i one s podružnom osnovom. Prva centralna građevina jeste stara crkva Sv. Tripuna, u Kotoru, završena 13.januara 809.godine. Ostaci te stare crkve nedavno su pronađeni, pored sadašnje katedrale.Izvjesne tipološke srodnosti sa prvobitnom crkvom Sv. Tripuna ima i crkva Sv.Tome, u Prčanju. Iz tog perioda je crkva Sv. Jovana, u Zatonu, kod Bijelog Polja.

Crkve s podružnom (longitudalnom) osnovom javljaju se češće nego crkve centralnog plana. Jednobrodnim crkvama s polukružnom ili kvadratnom apsidom pripadaju crkve Sv.Tome u Kutima, kod Herceg Novog, Sv.Ilije, u Dobroti, Crkva „C“ na Ratacu i Sv.Đorđe, u Podgorici. Ovi spomenici kulture nastali su u 11 -om vijeku. Neke od njih SPC ih je devastirala, prepravila u pravoslavne jer je vlada to omogućila.

Arheološki nedovoljno ispitani spomenici su: Sv. Marija u Budvi, iz 840.godine, Sv.Petar u Bijeloj, mala crkva u Ulcinju pronađena ispod ostataka katedralne crkve, zatim stariji sloj Rize Bogorodice, u Bijeloj…Prostraniju i razvijeniju osnovu od ovih crkava imaju trobrodne bazilike koje su na našem prostoru od ranog hrišćanskog perioda. Preromaničke bazilike se uglavnom vezuju za aktivnost benediktinskog reda, počev od 9 -og vijeka. Tom monaškom redu pripadala je crkva Sv.Petra u Šuranju, kod Kotora, iz 840. godine. Slično rješenje je imala i katedralna crkva Sv. Teodora u Baru ( sačuvana samo u temeljima) kao i benediktinska opatija Sv. Mihaila, na Prevlaci.

Na bazilici u Martinićima izvjesna rješenja su preuzeta od bazilika ranovizantijske epohe.

Najzreliji spomenik zrele romantike je katedralna crkva Sv. Tripuna, u Kotoru, osveštana 1166.g. Nastala je pod uticajem apulijske arhitekture i vizantijske tradicije, s druge strane. Takav spoj ostavlja vidne tragove u graditeljstvu Primorja i njegovog zaleđa. U tom pogledu izdvajaju se kotorske crkve Sv. Luke, Sv. Ane, Sv. Marije Koleđate i Sv. Pavla. Slične njima bile su crkve na sjeveru Crne Gore: prvobitna crkva Đurđevih stupova kod Berana i Sv. Petra u Bijelom Polju.

Graditeljstvo raške škole, za vrijeme okupacije Duklje, najznačajnije je po spomeniku – manastiru Morači. Primorski majstori dali su doprinos izgradnji ne samo ovog spomenika kulture, raške škole. Neki se nalaze i na primorju. Tu spada crkva Svetog Petra u Bogdašićima, crkva Svetog Nikole u manastiru Praskvici i Svetog Luke, u Smokovcu, iznad Risna.

Prve građevine koje u nose gotička obilježja su crkve: Sv. Katarine u Baru, Sv.Franja u Kotoru i Sv. Marije u Svaču.

Za vrijeme dinastije Balšića bila je veoma razvijena sakralna arhitektura, prije svega na ostrvima Skadarskog jezera – produžetak dukljanske tradicije jer je u vrijeme Balšića katoličanstvo bilo državna religija. Ali, Balšiči su podigli nekoliko crkava koje se ne mogu svrstati, tipološki, ni u jedan dotadašnji graditeljski stil. To je spoj istočnih i zapadnih stilova ( položaj kubeta, oblik lukova, prozora i zvonika…)

Najstariji od spomenika arhitekture iz doba Balšiča je Bogorodičina crkva na ostrvu Starčeva gorica (1370.) Krajem 14 -og vijeka podignuta je crkva Sv. Đorđa na ostrvu Beški.. Na ostrvu Moračnik podignuta je Bogorodična crkva. Balša III bio je ktitor manastirske crkve Sv. Nikole u Paštrovićima ( Praskvica) koja je stilski potpuno drugačija od crkava na Skadarskom jezeru. To je uticaj njegove majke Jelene ( nakon muževe smrti) ćerke Lazara Hrebeljanovića. Ona će se ubrzo preudati za Sandalja Hranića a njen sin Balša III otići će u Rašku, kod ujaka Stefana Lazarevića.

Dinastija Crnojevića nije imala mogućnosti da usmjeri pažnju na izgradnji svojih mauzoleja – grobnih crkava i zadužbina. To je pošlo za rukom Ivanu čijom zaslugom je renesansa dospjela u crnogorsku prijestonicu prilično rano. Inače, prije dolaska Ivana manastir Kom, na Skadarskom jezeru, s malom crkvom Uspenja Bogorodice, bio je glavna zadužbina i grobna crkva Crnojevića.

Crnojevići su bili pravoslavci. Ta dinastija je, pored ostalog, podigla crkve: Sv. Stefan, u Herceg Novom, Sv.Đorđe u Žabljaku, Sv.Nikola u Obodu, Rođenje Bogorodice na Cetinju, crkve u Soko – gradu kod Štitara, u Đurđevcu iznad Boke Kotorske..

U Crnoj Gori je nastao jedan zanimljiv arhitektonski varijetet. Naime, oko Bara, posebno u Spiču (današnje Sutomore) postoje male, seoske crkve koje su bile pokrivene kamenim pločama i imale su dva oltara – za pravoslavne i katoličke vjernike. Bile su to crkve: Sv.Petke, Sv.Tekle i Sv. Roka. Tog tipa je i crkva Sv.Dimitrija, u tvrđavi Nehaj, zatim crkva u mletačkom bastionu Gavansole ( Stari Bar). Tu je i Sveti Nikola u Veljim Mikulićima…

Te dvooltarske crkve su specifična pojava u crnogorskoj duhovnosti i tradiciji koja govori o visokom stepenu vjerske tolerancije. Ne znam da li ih je SPC prepravila?!

Najveći graditeljski poduhvati u 16-om vijeku, iz takozvanog turskog perioda odvijaju se u sjevernoj Crnoj Gori. Podižu se mnogi manastiri i još neki manji skralni objekti. Podizanje novih crkava bilo je izraženo i u periodu dinastije Petrovića. Za vrijeme vladavine crnogorskog suverena Nikole I Petrovića podignute su 163 crkve, u svim krajevima Crne Gore. Graditeljska i stilska obilježja su veoma različita.

Da li će Crnogorke i Crnogorci imati mudrosti da takozvani Temeljni ugovor, koji je potpisao Dritan Abazović i patrijarh SPC Perić, stave van snage?

Bosiljka Kankaraš